Bu il UNESCO Monqolustan və Altay çöllərində böyük türk tarixinə şahidlik edən Tonyükük yazısının 1300 illiyini qeyd edir. Bu münasibətlə aprel ayının 24-də Beynəlxalq Türk Akademiyası “Böyük Çöl mədəniyyəti: Tonyükük mirası və Çağdaş Türk dünyası” adlı onlayn konfrans keçirdi. Konfrasda 15-dən artıq ölkənin türkoloqları, türkologiya elmi üzrə mütəxəssisləri çıxış edərək, Tonyükük ilinin 1300 illiyinə həsr olunmuş məruzələr və təkliflərini səsləndirdilər.
ABŞ-ın Miçiqan Universitetinin proffesoru, böyük türkoloq Timur Kocaoğlu həmin konfransda “Orhun yazılarındakı ortaq türk yazı dili və sonrası” adlı məruzəsi çox böyük maraqla qarşılandı. Timur Kocaoğlunun həmin məruzəsi oxucularımız və türkologiya elmi ilə maraqlananlar, türkoloqlar, dilçilər üçün maraqlı olacağını nəzərə alaraq, türk dilindən tərcümə edib, diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm.
Aida Eyvazlı.
Timur Kocaoğlu,
Miçiqan universitetinin professoru:
“Orhun yazılarındakı ortaq türk yazı dili və sonrası”
Tonyükük kitabəsinin Güney üzü, 8-ci sətir:
”Yağımız tégre oçoq tég érti. Biz aş tég értimiz”—türk dilinə çevirəndə bu sözlər belə məna verir: “Düşmənimiz ocaq kimiydi. Biz yemək kimiydik”
Tonyükük kitabəsinin Güney üzü, 13-cü sətir:
Yuyqa érkli tupulğalı uçuz érmiş
Yinçke érklig üzgeli uçuz
Yuyqa qalın bolsar tupulğuluq alp érmiş
Yinçge yoğun bolsar üzgülük alp érmiş…
İndiki türk dillərində:
Yuxa kimi olanı bölmək asan imiş,
Zəif olanı qoparmaq asan imiş.
Yuxa qalın olarsa bölmək çətin olar
İncə və qalın olarsa qoparmaq çətin olar.
1300 il bundan əvvəl yazılmış bu sətirlərə baxanda və onları təhlil edəndə gördüyümüz bu nümunə bizə bu yazıların ədəbi bir dildə yazıldığını, bu ədəbi dilində həmin dövrdə müxtəlif türk birliklərinin, tayfalarının Ortaq Türk dili olduğunu, bu OrtaqTürk yazı dilinin Kül Tekin və Bilgə Xaqandan qalan daş məktublarda da işlənməsinin və zəngin ədəbi bir dildə yazılmasının şahidi oluruq.
Tonyükük daş kitabəsi- Ortaq Türk dilinin yazı dilidir. Birinci və İkinci Göytürk dövləti, daha doğrusu Göytürk İmperatorluğunda çox sayda Türk boyları var idi:
başda Aşina sülaləsi olmaqla, bu dövlət bir neçə böyük Türk boyunun qurduğu bir “Birlik”(İttifaq) idi. Başmil, Karluk, Uyğur, Oğuz, Qırğız. Bu birlikdə bərqərar idilər. Birliyin qədim və əsil adı da TÜRK idi.
Bu birliyin içərisində çox sayda ayrı-ayrı Türk boyları birləşirdi.
Türk boyları: Apar, az, Basmil, bayırqu, Bozoqz, Çigil, Kümül, Qarluq, Qay, Qırğız, Qurıqan, Doqquz Oğuz, On Ög, Sir, Tarduz, Tatar, Tongra, Töles, Türgiş, Uyğur, Yağma və başqaları…
Yad boylar: Kitan, Məncüd,Soğdağ, Tabğaç, Tangut, Tatabi, Toqar…
VI-XI yüzildə yaşayan bu tük boylarının danışıqlarında kimində az, kimisində isə çox səs birləşməsi, dil və ləhcə ayrılıqları, bir-birindən ayrı danışıq dilləri var idi.
Türk toplumlarının və tayfalarının bir-birindən ayrı türk danışıq dilləri olsa da, Göytürk dövlətində tək bir Ortaq Türk Yazı dili var idi. Bu Ortaq Türk Yazı dili: Qarkuq, Uyğur, Qıpçaq danışıq dillərinə daha yaxın, Oğuz və başqa türk boylarının danışıq dilindən isə daha uzaq idi.
Qaşqarlı Mahmud “Divani Lüğət Türk”-də rəngarəng türk boylarının fərqli danışıq dillərini təhlil edərkən, Qaraxanlı Dövlətindəki Hakaniyə Türk yazı və danışıq dilini “ən gözəl türkcə”- deyə tərif etmişdi. Bununla belə oğuzca danışıq dilinin ayrı duil bilgisi özəlliklərini də göstərmişdi.
Göytürk dövlətindəki Türk yazı dili bu dövlətin 745-ci ildəki məğlubiyyəti ilə aradan qaldırılmadı. Göytürk dövləti süquta uğrasa da onun yazı dilini-yəni Ortaq Türk Yazı dilini ondan sonra gələn Uyğur Xaqanlığı, Qırğız Xaqanlığı, Qaraxanlı Dövləti dildəki xüsusi vurğu və sözləri dəyişməklə, dialektləri yeniləməklə işlək dil kimi saxladılar. Bu dövrlərdəki yazı dili ayrı bir Türk boyunun fərqli danışıq dili xüsusiyyətlərini saxlamaqla, yamsılamaqla dəyişmədi. Bu durum Xarəzm Dövləti və Əski Qıpçaq dilində yazılan əsərlərdə də özünü qoruyub saxladı.
Lakin, Qaraxanlı və Xarəzm dövlətləri çökəndən və 150 illik Moğol Hökmdralığı başlayandan sonra, Türk yazı dilində fərqli dəyişikliklər oldu. Bir tərəfdən Xorasan, İran və Şimali Ərəbistannda yerləşən səlcuqlar da bu dönəmlərdə öz hakimiyyətləri dönəmində türk yazısı yerinə, fars yazısını gətirdilər, onu rəsmi dil etdilər, bununla da Türk Yazı dilinə basqı başlandı.
Türküstanda-Orta Asiyada Əmir Teymur hakimiyyətə gələndən sonra, onun hökmdarlığı dövründə monqol hakimiyyətini yıxıb, qurduğu Teymurilər dövlətində Türk dilini yenidən dövlət dili elan etdi. Sonradan, bəzi tarixçilərin “Cağatay dili” dediikləri Türk Yazı dili , yeni bir yazı dili deyildi, Göytürklərdən bu günə qədər və Qaraxanlılar dövründə “Kütadğu Bilig”lə yüksələn Ortaq Türk yazı dili idi. XIV-XXI yüzilliklərdə yenidən yaşamağa və işlənməyə başladı.
Qızıl Orda dövlətində və Şimali Afrikada yazılmış kitabələrə “qədim qıpçaq” dilində yazılıb, deyilsə də, bu da eyniylə Ortaq türk yazı dilidir.
Orta Asiyadakı bu Ortaq Yazı dili İdil-Ural, Kırım, Şimali Afrikadakı Qıpçaq Türk yazı dilləriylə eyni qrammatik xüsusiyyətlərə sahibdrlər.
Farscanı yazı dili kimi göstərən Səlcuqlardan sonra, Anadoluda Türk bəylikləri Orta Asiyadakı Ortaq Türk Yazı dilini davam etdirmək yerinə, bütünlüklə Oğuzların danışıq dilinə uyğun olaraq yeni bir Türk Yazı dili əmələ gətirdilər. Bu da indiki Anadolu Türkcəsidir. Beləcə XIV-XV-ci yüzillərdə iki ayrı Türk yazı dili inkişaf etməyə başladı: 1) Orta Asiyada – İdil Uralda—oturuşan Ortaq Türk Yazı dili, 2) Anadoluda Oğuzcaya oxşayan Anadolu Türkcəsi.
Sonradan Osmanlı-İran savaşlarıyla bir-birindən ayrılan Oğuz boylarıyla bərabər Anadolu Türkcəsi də iki yerə bölünmüş oldu: Anadoluda Anadolu Türkcəsi Yazı dili işlənirkən, Azərbaycanda Azərbaycan Türkcəsi Yazı dili işlənməyə başladı.
XVI və XX əsrlər aralığında isə, müxtəlif mədəni və siyasi məqsədlərlə daha çox sayda Türk boylarının bir-birindən ayrı yazılan dillərinin yayılmasının şahidi oluruq. Sözümün sonunda onu vurğulamaq istəyirəm ki, nə qədər ki, hələ başqa bir Ortaq Türk yazısını ortaya çıxarmamışq, Tonyükük yazsıısı qədim Ortaq Türk dilinin ilk böyük əsəri adlanır!!!