Rudolf Dizel: şöhrət zirvəsinə aparan kəşf və müəmmalı ölüm (1)

0
806

Əziz Mustafa

20-ci əsrin əvvəllərində etdiyi kəşflə o, dünyanın 1 saylı adamına çevrilmişdi və istər Vaşinqtonda, istər Londonda, istərsə də Parisdə adı gələndə hörmətlə ayağa qalxırdılar. Halbuki bu kəşfə kimi o, adi bir mühəndis idi və müəyyən dairələrdən kənarda heç kim tərəfindən tanınmırdı. Amma o, dünyanın ən möhtəşəm və bu gün də əhəmiyyətini itirməyən dizel mühərrikini ixtira edərək, bir andaca məşhurlaşdı. Bəlkə də başqa bir adama bu ixtira milyonlar və səadət gətirərdi. Ancaq ona dünya şöhrəti gətirən ixtira onun müəmmalı şəkildə ölümünə səbəb oldu… Söhbət dizel yanacağı ilə işləyən mühərrik ixtira edən məşhur ixtiraçı Rudolf Dizeldən gedir…

Mənşəcə alman olan Rudolf Kristian Karl Dizel 1858-ci il, mart ayının 18-də Parisdə anadan olub. Onun atası mətbəədə kitab cildçisi işləyirdi. Fransada sadə bir həyat sürən ata Kristian Karl Dizel Fransa-Prussiya müharibəsi zamanı Parisi tərk edərək, Londona köçməyə məcbur oldu. Amma ailəsi Rudolfun doğma vətəndə təhsil almasını arzulayırdı. Ona görə də gənc Rudolfu Almaniyaya oxumağa göndərirlər. 1873-cü ildə Rudolf yerli gimnaziyanı, bundan iki il sonra isə Auqsburq Politexnik Məktəbini uğurla başa vurur. Sonra isə təhsilini Münhen Ali Politexnik Məktəbində davam etdirir. Texnikaya olan maraq Dizeldə olduqca yüksək idi və tələbə ikən kitabxanadakı bütün elmi-texniki mövzuda yazılan kitabları oxuyaraq, belə demək mümkünsə, onları dərindən mənimsəmişdi. Dizelin qeyri-adi istedadını görən soyutma aqreqatları üzrə tanınmış mütəxəssis professor Paris Karl fon Linde onu “Sərinləşdiricilərinşaat” (xladostroitelnoy) firmasının Paris filialına işə göndərdi. Dizel 10 il ərzində bu filialda adi mühəndis vəzifəsində işlədi. Amma geri qayıdanda o, artıq soyutma sistemləri üzrə böyük təcrübəyə malik idi.

Şöhrət gətirən yeni kəşf

Həmin dövrdə də o, buxar maşınını təkmilləşdirmək üçün axtarışlara başladı. Bunun üçünsə öncə daha ucuz yanacaqla işləyəcək mühərrik hazırlanmalı idi. Amma tələbəlik illərində Dizel bu sahədə ciddi nəticə əldə edə bilmədi. Buna baxmayaraq, o, ali məktəbi başa vurandan sonra belə bir buxar mühərrikinin təkmilləşdirilməsi və daha ucuz yanacaqla işləyəcək mühərrikin hazırlanması üzərində axtarışları davam etdirdi. Amma bunun üçün illər lazım gəldi. Alman iradəsi və əzmkarlığı sonda Dizelin arzuladığı mühərriki əldə etməsinə imkan verdi. İlk tam gücü ilə işləyən mühərrik Dizel tərəfindən 1892-ci ildə yaradılır. Bu mühərrikin gücü dəqiqədə 172 dövrə- 20 at gücünə bərabər idi. Faydalı iş əmsalı isə 26,2% təşkil edirdi. Bu mühərrik həmin dövrdə mövcud olan gəmi buxar mühərriklərinin parametrini ötüb keçirdi ki, bu da sənayeçilərin böyük marağına səbəb oldu. 1892-ci ildə o, yeni kəşfinə görə patent-müəlliflik şəhadətnaməsi aldı. Bu kəşf, əvvəlcə, Avropanın sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrində ciddi maraq doğurmadı. İş orasındadır ki, adi bir mühəndisin ən tanınmış mühəndislər və alimlər tərəfindən illərlə əldə edə bilmədiyi yeni mühərrik ixtira etməsinə şübhə ilə yanaşırdılar. Lakin Dizel inadla yeni mühərrikin hazırlanması üçün yorulmaq bilmədən işləyirdi. Sonda onun bu əzmkarlığı öz nəticəsini verdi. 1893-cü ildən başlayaraq, Auqsburq Maşınqayırma Zavodunda Fridrix Krupp və Zultser qardaşlarının maliyyə köməyi ilə yeni mühərrikin istehsalı üzərində hazırlıq işlərinə başlandı. 1897-ci ildə, nəhayət ki, yeni mühərrikin ilk sınaq istehsalına başlandı.

Dizelin yeni mühərriki 4 taktlı idi. Daxili yanacaq mühərrikinə daxil olan qatı yanacaq öncə ora sıxılmış vəziyyətdə daxil olurdu. Ancaq Dizel bu dəfə yanacağı deyil, ora daxil olan havanı sıxmaq qərarına gəldi. O, havanı ora sıxılmış vəziyyətdə daxil etdi. Nəticə gözlənildiyindən də qat-qat yüksək oldu və beləliklə, Dizel özünün adı ilə adlandırılacaq və o dövr üçün böyük əks-sədaya səbəb olan mühərrikin alınmasına nail oldu. Bu olduqca böyük bir kəşf idi. Qeyd etdiyimiz kimi, Dizelin yeni kəşfi ilə ilk maraqlanan isə məşhur alman maqnatı Krup oldu. O, yeni mühərrikin hazırlanması və sınaqdan keçirilməsinə yardım etdi. Ancaq yeni mühərrik 4,5 ton ağırlığında idi və onunla işləmək olduqca çətin idi. Bunu görən Dizel mühərriki təkmilləşdirmək qərarına gəldi. 1895-ci ildə əvvəlkindən daha yüngül mühərrik istehsal edildi. Yeni mühərrik 17 sutka fasiləsiz işlədi. Amma mühərrikin daha da təkmilləşdirilməsinə ehtiyac vardı və Dizel bir neçə il ərzində ixtirası üzərində işləyərək indiki dizel mühərriklərinin atası hesab edilən və o dövr üçün sensasiya hesab edilən mühərrik əldə edə bildi. Yeni mühərrikdən asanlıqla istifadə edilə bilirdi. Bu da onun müəllifinə yeni şöhrət gətirdi və həm mühərrik və onun işlədilməsində istifadə ediləcək yanacaq Dizelin adı ilə adlandırıldı. Bir andaca dünyanın ən məşhur adamına çevrilən Dizel pul və şöhrət içində üzürdü, ona saysız-hesabsız iş təklifləri gəlirdi. İxtiraçını müxtəlif müəssisələrdə rəhbər vəzifələrdə işləməyə dəvət edir, onun iştirakı ilə elmi simpoziumlar keçirirdilər. Dizelin mühərrikindən sənaye müəssisələrində uğurla istifadə edilirdi.

Dizelə qarşı böhtan kampaniyası başlayır

1898-ci ildə dizel mühərriklərinin təkmilləşmiş variantının kütləvi istehsalını nəzərdə tutan zavodun inşasına başlandı və qısa müddətdə yeni dizel mühərriklərinin istehsalına nail olundu. 1903-cü ildə isə dizel mühərriki ilə işləyən ilk gəmi suya buraxıldı. Dizelin tədricən mühərriki təkmilləşdirməsi nəticəsində onun həcmini daha da azaltmaq mümkün oldu. Bu da dizel mühərriklərindən lokomotivlərdə və yük maşınlarında istifadə etməyə imkan verdi. 1936-cı ildə isə dizel mühərriki ilə işləyən “Mersedes” minik maşınının istehsalına başlandı.

Amma Dizel həddindən artıq yorulmuşdu və gecə-gündüz bilmədən apardığı axtarışlar onun səhhətinin pozulmasına və xəstələnməsinə səbəb olmuşdu. Üstəlik, Dizel başından sel kimi yağan pulla nə edəcəyini bilmədən onu sağa-sola yarpaq kimi xərcləməkdə davam edirdi. Amma ondan daha çox şeylər gözləyirdilər. Hələ dizel mühərrikini ixtira edərkən o, kömür tozu ilə işləyəcək daha mükəmməl bir mühərrik icad edəcəyini vəd etmişdi. Lakin o bu vədini yerinə yetirə bilməmişdi. Üstəlik, artıq şöhrət zirvəsindən də enməkdə və tədricən unudulmaqda idi. Buna paralel olaraq, onu dizel mühərrikini icad edərkən saxtakarlığa əl atmaqda da günahlandırmağa başlamışdılar. Nahaq böhtanlar isə Dizelin əsəblərinin pozulması ilə müşayiət olunmaqda idi. Üstəlik, öz vətənində Dizel kifayət qədər şöhrət qazana bilməmişdi. Bu, da onu daim narahat edirdi.

Buna paralel olaraq, Dizel müxtəlif kommersiya şirkətləri yaratmış, aksiyalar almışdı. Lakin bu məsələdə də əli gətirməmişdi və iflas olmuşdu. Bu da Dizelin müflis olmasına gətirib çıxarmışdı. 1910-cu ildə o, çox çətin vəziyyətə düşmüşdü və nəticədə evini girov qoymaq məcburiyyətində qaldı. Artıq onunla maraqlanmırdılar. İngiltərə firmalarından biri hətta Dizelə təhqiredici bir vəzifədə işləməyi (məsləhətçi-mühəndis) təklif etmişdii. Həmin vaxt Dizelin düşmənləri, daha doğrusu, vaxtilə paxıllığını çəkənlər də fəallaşmışdılar. Alman professor Lyuders “Dizel haqqında mif” kitabını yazaraq, onun kəşfinin əhəmiyyətsiz olduğunu sübut etməyə cəhd etmişdi. Guya Dizel özündən əvvəl bu sahədə işləyənlərin prinsiplərinə əsaslanan mühərrik icad edib. Əlbəttə, o vaxt tanınmış texnika tədqiqatçıları, məşhur ixtiraçılar tərəfindən çoxsaylı təcrübələr aparılmış, ancaq təkmilləşdirilməmiş, daha doğrusu, tədqiqatlar başa çatdırılmamışdı. Onlar yeni mühərrikin əldə edilməsinə imkan verəcək incə bir texniki yeniliyi görə bilməmişdilər.

BIR CAVAB BURAXIN