Mövlana Cəlaləddin Rumi haqqında həyəcansız danışmaq mümkün deyil. Çünki o, hələ sağlığında ikən əlləri Haqqa uzanan insanlara yol göstərən və Uca Allaha olan sonsuz sevgini varlığında yaşadan müqəddəs bir şəxsiyyət idi. Onun ilahi bir sevginin zərrəsi olduğu və bu zərrədən hamıya pay ayırdığı bu günün özündə də hiss edilməkdədir. Hələ sağlığında ikən insanlara Haqqın və İlahi sevginin ləzzətini daddıran Mövlananı gözəl xüsusiyyət, əməl və düşüncələrinə görə “pir”, “insani-kamil”,” vəlilərin vəlisi”, “ən böyük şair” adları ilə çağırırdılar. Həqiqətən də, könüllərin sultanı olan Mövlana eşq dəryasının ən kamillərindəndir. Amma yalnız eşqinmi? Xeyr. O, bütün gözəlliklərin, elmin, hikmətin və əqlin də sultanıdır. Onun insan oğluna, düşüncəsinə verdiyi ən böyük töhfə eşq, sevci və birlikdir. O, bütün bu özəllikləri ilə könülləri coşdurmuş, bir mürşid olaraq insan qəlbini saflaşdırmış, bir təfəkkür sahibi kimi insanları öz nurunda qərq edərək təmizləmişdir. Ona könlünü verən, ona ruhən bağlanan hər bir insan yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə sahib olmuş, saflaşmış və mənən təmizlənmişdir. O, heç vaxt heç bir şeyi inkar etməz, amma hər şeyi İlahi sevgi ətrafında toplamağı bacarar, Onu sevdirərdi. O, heç vaxt insanlar arasında ayrı-seçkilik salmaz, hamını ona xas olan mənfi və müsbət xüsusiyyətləri ilə sevməyə və ətrafındakılara da sevdirməyə bacarardı.
Mövlana uca bir ustaddır. O, bir həyat və əbədiyyət yolçusudur. O, yüksək əxlaqı, elmi, hikməti, əqli, idrakı, davranışları ilə insana ucalığın yolunu göstərən, onları Haqq qapısının yolunu aramağa həvəsləndirən bir dahidir. “İnsan yaradılmışların ən şərəflisidir” şüarını özünün ən böyük silahına çevirərək, onunla hərəkət edən Mövlana irqindən, dilindən, dinindən asılı olmayaraq, bütün insanlara qucağını açan, onlara sevginin, qardaşlığın, barışın, sülhün səadət açarı olduğunu varlığı ilə anladan şeyxlər şeyxi, dərvişlər dərvişi, pirlər piridir.
Tale Konyaya gətirib çıxardı
Mövlananın əsl adı Məhəmməd Cəlaləddin, təxəllüsü Rumidir. Amma o, el arasında böyük sevgi ilə Mövlana deyə çağırılıb. Şərq dünyasının daim parlayan ulduzu olan Ruminin həyatı olduqca özünəməxsus və ibrətamiz keçib. O, 1207-ci il sentyabrın 30-da o dövrdə İslam aləmində elm və mədəniyyət mərkəzi kimi tanınan Bəlx şəhərində anadan olub. Günümüzə qədər gəlib çatan məlumatlara görə, Mövlananın anası Mömünə xatun Xarəzm şahlardan olan Əlaəddin Məhəmmədin qızıdır. Yeri gəlmişkən, onu da deyək ki, Mömünə xatun Konya – Karamandakı Madər-i Sultan adlı camedə dəfn olunub. Bəzi rəvayətlərə görə, Mövlana ana tərəfdən xəlifə Əbubəkrin soyundandır. Ruminin atası isə Bəlxin ən elmli insanlarından olan və xalq arasında Sultanül-Üləma ( yəni alimlər sultanı) adı ilə çağırılan Hüseynin oğlu Bəhaəddin Vələddir. Mövlananın atasının Konyaya necə və hansı məqsədlə gəldiyi barədə dəqiq məlumat yoxdur. Lakin belə ehtimal edilir ki, Bəhaəddin Vələd monqollar Bəlxi işğal edəndən sonra doğma şəhərini tərk edərək, uzun yol qət edərək Konyaya gəlib çıxmışdır. O, Konyada xalq qarşısında etdiyi moizələrə görə, qısa müddətdə hamının sevimlisinə çevrilmişdir. Onun bu şəhərdə şöhrəti o qədər artıb ki, haqqında deyilənlər Səlcuqlu Sultanına da çatıb. Bundan sonra Sultan Bəhaəddin Vələd barəsində hörmətlə danışmağa başlayır və göstəriş verir ki, ona istədiyi səviyyədə çalışa bilməsi üçün yardım etsinlər. Hətta Səlcuqlu sultanı Bəhaəddin Vələd üçün böyük bir mədrəsə də tikdirir. Konyaya sanki Uca Allah tərəfindən hansısa bir müqəddəs işin həyata keçirilməsi üçün göndərilən Bəhaəddin Vələd sonralar ulular diyarı kimi tanınacaq bu şəhərdə də vəfat edir. Onun vəfatını xalq böyük hüzn və kədər içində qarşılayır. Hamı bu saf və sevimli insanın yerinin boş qalacağından, onlara mənəvi paklıq və ilahi sevgiyə qovuşmanın yolunu göstərə biləcək bir insanın tapılmayacağından narahat idi. Amma Bəhaəddin Vələd özündən sonra oğlu Mövlananın simasında konyalılara əvəzsiz bir elm və mərifət sahibi qoyub getmişdi. Mövlana hələ atasının sağlığında ikən əqli, təfəkkürü və Uca Yaradana olan sevgisi ilə çoxlarının diqqətini cəlb etmişdi. Bəhaəddin Vələdin elm və kamalından bəhrələnən, onun yanında dərs alanların hamısı mənəvi rəhbərlərinin vəfatından sonra Mövlananın ətrafında toplaşdılar.
Tirmizinin sevimlisi
Həmin dövrdə Konyaya müxtəlif yerlərdən tanınmış adamların axınları davam edirdi. Onlardan biri də Bəlxdən Konyaya üz tutan, o dövrün ünlü sufilərindən və ən hörmətli şəxslərindən hesab edilən Burhanəddin Mühakkik Tirmizi idi. Tirmizinin Konyaya səfərindən məqsəd müəllimi və mürşidi olan Bəhaəddin Vələdlə görüşmək, onun yanında qalaraq bilmədiklərini öyrənmək, bildiklərini də sevimli müəllimi ilə bölüşmək idi. Amma o, ustadının sağ olmadığını eşidəndə qəm-qüssəyə batdı. Lakin az sonra ustadının yerində Mövlananı görüncə dərhal mənəvi atası hesab etdiyi Bəhaəddin Vələdə olan borcunu geri qaytarmaq qərarına gəldi. Tirmizi gənc Mövlanaya İlahi sevgi və onu qazanmaq yolları barədə məsləhətlər verməyə, onu şirin söhbətləri ilə feyziyab etməyə başladı. Burhanəddin Tirmizi gecə-gündüz bilmədən elm öyrənən Mövlanaya mistik ruh aşılamağa, ona insan hələ sağ ikən ruhunun bədəndən ayrılaraq İlahi sevgiyə qovuşmanın yollarını açıqladı. O, 10 ilə yaxın bir müddət ərzində Mövlanaya elmin, sevginin və ruhi ucalığın zirvəsinə çatmağın prinsiplərini öyrətdi. Mövlana Tirmizinin tövsiyəsi ilə Hələb və Şamda da o dövrün tanınmış alimlərindən təhsil aldı. Mövlananın artıq atasını layiqincə əvəz etməyə hazır olduğunu görən Tirmizi Konyadan Kayseriyə köçdü və orada yaşamağa başladı. Bunun səbəbini soruşanlara isə Tirmizi belə cavab verdi: “Mövlana atasından da irəli gedəcək və gələcək nəsillər bizləri də ona görə anacaqlar. Mövlana kimi böyük alim olan yerdə Tirmizinin işi ola bilməz.” Sonralar Mövlana “Maarif” adlı əsərində Tirmizidən böyük sevgi və məhəbbətlə bəhs edib. Tirmizinin ölümü Mövlanaya ağır təsir göstərib. O, Tirmizinin ölüm xəbərini eşitdikdən sonra bir neçə gün nə yemək yeyib, nə də bir kimsə ilə danışıb. Sonra o, Kayseriyə gedərək onun dəfnində iştirak edib və müəllimindən yadigar qalan kitabları alaraq, yenidən Konyaya dönüb.
Burhanəddin Tirmizinin vəfatı onun şagirdlərini də kədər və qəmə batırdı. Onlar bir müddət nə edəcəklərini bilmədilər. Sonra isə ustadlarının ən sevimlisi olan və xalq içində sevgi və məhəbbət timsalı kimi tanınan Mövlananın ətrafına yığıldılar. Bundan sonra Mövlananın şöhrəti daha da artdı. Onun adı gələndə bütün İslam alimləri hörmət əlaməti olaraq ayağa qalxırdılar. Konyalılar Bəhaəddin Vələddən sonra Mövlananın simasında rahatlıq və sevgi məkanı tapmışdılar. Mövlananın yanına hər gün onlarla adam yığılır və bu böyük zatın Uca Allah və onun yaradılmışlara olan sonsuz sevgisi barədə danışdıqlarına həzz içərisində qulaq asırdılar. Mövlananın şirin və ruha bir sərinlik gətirən söhbətləri insanları o qədər heyran edirdi ki, onlar ən xəstə adamlarını belə onun şirin söhbətlərinə qulaq asmağa gətirirdilər. O dövrdə deyirdilər ki, Mövlanaya qulaq asan xəstələr dərhal sağalır. Təbiblərin sağalda bilmədiyi insanları Mövlananın şirin söhbətləri sağaldır.
Bu arada Konyaya o dövrün daha bir böyük şəxsi təşrif buyurdu. Bu, məşhur Şəms Təbrizi idi. Təbrizini o dövrün sufi alimlərindən fərqləndirən əsas xüsusiyyəti onun heç bir təriqətə mənsub olmaması idi. Qeyd edək ki, Təbrizi özünü “alimlər alimi” elan edənləri ağır sınağa çəkir və istədiyini onlardan ala bilmədikdə isə həmin şəxsləri kəskin tənqid edirmiş. Təbrizi yalnız Mövlananın simasında axtardığı Haqq aşiqini tapdığını anlayandan sonra ona İlahi sevgiyə qovuşmaq yollarında sirdaşlıq etdi. Mövlana isə Təbrizinin simasında, özünün də sonralar etiraf etdiyi kimi, mütləq kamalın varlığını, “Tanrı nurları”nı görmüşdü. Lakin onların xoş günləri uzun sürmədi. Təbrizi öldükdən sonra o, tənhalığa çəkildi və uzun illər onun xiffətini çəkdi. Sonralar o dövrün məşhur sufi alimləri olan Səlahəddin Zərkubi və Hüsaməddin Çələbi Təbrizinin boş qalan yerini doldurmağa, Mövlanaya onun itkisini unutdurmağa çalışdılar. Bütün həyatını “xamdım, bişdim, yandım” ideyası üzərində quran bu böyük insan 1273- cü il dekabr ayının 17-də Haqqın rəhmətinə qovuşdu.
